تفسیر قرآن

مراد از «تفسیر قرآن»، آشکار کردن و توضیح دادن معانی و مقاصد آیات قرآن کریم است، که با بهره‌گیری از منابع معتبر، از جمله خود قرآن، سنت و براهین عقلی انجام می‌شود. تفسیر قرآن با روشها و شیوه‌های مختلف روایی، ادبی، کلامی، فقهی و... از سوی مفسران صورت گرفته که به «روشهای تفسیری» موسوم است.

تفسیر در لغت و اصطلاح

«تفسیر» از ماده «فسّر» در لغت به معنی «پیدا و آشکارکردن» و «کشف و پرده‌برداری از معنای لفظ و ظاهر کردن آن» است. و در اصطلاح به معنای پرده برداری از ابهاماتِ کلمات و جملات قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آنها است.

تعریف غالب تفسیر «پرده برداری از لفظ مشکل است»، اما این تعریف کاملی نیست، به خاطر اینکه اولا منحصر به بیان معنی الفاظ است و بیان منظور آیه را که هدف اصلی تفسیر است در بر نمی گیرد، و از سوی دیگر فقط تفسیر را مربوط به بیان معنای واژگان مشکل می داند که در صورت وجود، تعداد آن در قرآن بسیار اندک است.

علامه طباطبائی در تعریف تفسیر می گوید: «هو بیان معانی الآیات القرآنیة و الکشف عن مقاصدها و مدالیلها»؛ تفسیر بیان معانى آیات قرآنى، و کشف مقاصد و مدالیل آن است‌.

واژه «تفسیر» در قرآن یک بار در جواب منکران نبوت به کار رفته است: «وَلا یأْتُونَک بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناک بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً» (سوره فرقان/۳۳): و براى تو مثلى نیاوردند، مگر آن که [ما] حق را یا تفسیر درست آن مثل را برای تو آوردیم).

گرایش و روش تفسیری

«گرایش تفسیری» یعنی تأثیر باورهای مذهبی، کلامی، جهت گیری های عصری و سبکهای پردازش در تفسیر قرآن که بر اساس عقاید، نیازها، ذوق و سلیقه و تخصص علمی مفسر شکل می‌گیرد.

اما «روش تفسیری» یعنی استفاده از ابزار یا منبع خاص (مانند: قرآن، روایت، عقل و...) در تفسیر قرآن تا معانی و مقصود آیه را روشن کند. به عبارت دیگر، مقصود از روش تفسیری، مستند یا مستنداتی است که مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفته‌اند که از آن می‌توان به «منهج تفسیری» نیز تعبیر کرد. در بعضی از اصطلاحات، گرایش‌های تفسیری، منابع تفسیری یا اتجاه تفسیری با تعاریف گوناگون به جای روش تفسیری آمده است.

انواع روش‌های تفسیری:

الف) تفسیر ادبی: گروهی از مفسران با گرایش به مباحث ادبی و نحوی به تفسیر اجتهادی قرآن می‌پردازند. در چنین تفسیرهایی به واژگان، لغات، زبان عرب، صرف و نحو و... اهمیت زیادی داده می‌شود که خود دو گونه است: تفسیر بلاغی و تفسیر لغوی، مانند جوامع الجامع اثر شیخ طبرسی.

ب) تفسیر فقهی: در تفسیرهای فقهی، همت و اجتهاد بیشتر مفسران، بر شناخت و دریافت احکام فقهی الهی و احکام فرعی از آیات قرآن است که حدود پانصد آیۀ در قرآن جزء آیات الاحکام شمرده شده است؛ مانند تفسیر کنز العرفان فی فقه القرآن اثر فاضل مقداد.

ج) تفسیر کلامی: مفسر با سبک و گرایش کلامی به تفسیر آیات پرداخته و بیشتر آیاتی که بیانگر عقاید مسلمانان، اعم از توحید، عدل، نبوت، امامت، ‌معاد و... است با اعتقادات خاص خودشان تفسیر نمودند؛ مانند تفسیر الفرقان اثر محمد صادقی تهرانی.

د) تفسیر فلسفی: از اصول و قواعد فلسفی برای درک مفاهیم قرآن، کمک گرفته می‌شود؛ مانند تفسیر القرآن الکریم اثر صدر المتألهین شیرازی.

ه) تفسیر عرفانی: مفسر با سبک و گرایش عرفانی، باطنی، رمزی و اشاره‌ای به تفسیر قرآن می‌پردازند؛ مانند تفسیر التسترى، از سهل بن عبدالله تستری.

و) تفسیر اجتماعی: مفسر اهتمام خود را برای حل مشکلات اجتماعی را در پرداختن به آیات می‌دانند؛ مانند تفسیر نمونه اثر آیت الله مکارم شیرازی.

ز) تفسیر علمی و تجربی: از نگاه عده‌ای، قرآن متعرض نکات علمی و تجربی شده است و با گذشت زمان و رشد تکنولوژی نمود آنها بیشتر مشخص می‌شود؛ مانند: تفسیر الجواهر فی تفسیر القرآن اثر شیخ طنطاوی.

ح) تفسیر روایی (تفسیر مأثور)؛ مانند تفسیر عیاشی از محمد بن مسعود عیاشی.

ط) تفسیر جامع: شامل تفسیرهایی است که مفسر از دو روش روایی و اجتهادی در تفسیر خود استفاده کرده است و به تمام ابعاد اعم از ادبی، کلامی، فلسفی و فقهی و... پرداخته‌اند؛ مانند المیزان فی تفسیر القرآن اثر علامۀ طباطبایی.

لزوم تفسیر قرآن

قرآن مجید کتابى است که باید خواند و فهمید، در آیاتش تدبّر کرد و تعلیماتش را به کار بست؛ امّا وسعت دامنه مطالب، الفاظ ناآشنا و هنرمندیهاى ادبى آن و مخصوصا آیات مجمل و متشابهش نیاز به شرح و توضیح دارد. دانشى که پرده از چهره معانى قرآن برمى‌گیرد و مراد خداى تعالى را روشن مى‌کند «تفسیر» نامیده مى‌شود.

اگر این شبهه پیش آید که قرآن خود را به وصف «مُبین» توصیف کرده، پس چرا نیاز به تفسیر و روشنگرى دارد؟ گوییم: خداوند در قرآن به زبان معمول انسانها تکلم کرده با زیبایى و شیوایى تمام، که لازمه‌اش به کار بردن آرایه‌هاى ادبى مانند تشبیه، استعاره، تمثیل، تصویر آفرینى از مفاهیم نامحسوس و غیر اینهاست؛ و نیز الفاظ و تعبیرهایى در این کتاب آمده که اگر براى مخاطبان آن عصر مفهوم و متداول بوده، امّا امروز براى ما دیریاب است.

این مشکل در فهم تمام آثار ادبى کهن وجود دارد و مخصوص قرآن نیست، بدین جهت مى‌بینیم بر دیوان شعرا و کتابهاى نثر ادبى شرح و توضیح نوشته مى‌شود. پس قرآن که در کمال بلاغت و صبغه ادبى است و گرانبار از معانى گوناگون مربوط به دنیا و آخرت است و مباحث حقوقى و اخلاقى و معرفتى را در بر دارد، به طریق اولى براى درک بهتر و فهم ژرفاى آن نیاز به «تفسیر» و تأویل دارد.

دانشهاى لازم براى مفسّر

واضح است که هر تحقیق علمى نیاز به مقدّمات مخصوص به خود را دارد که اگر به دست نیاید تحقیق صورت نخواهد گرفت یا بر طبق موازین علمى نخواهد بود. بدین جهت قرآن‌پژوهان براى مفسّر شرایطى برشمرده و اطّلاعاتى را ضرورى دانسته‌اند که فشرده آنها به شرح زیر است:

«علم لغت» براى شناخت الفاظ و علم اشتقاق که مناسبت و ریشه کلمات را بیان مى‌کند، «علم نحو و صرف»، «دانش قرائتهاى قرآن»، «علم اسباب نزول آیات»، شرح قصّه‌هاى قرآن و اخبار مربوط به انبیا و اقوامشان، «علم حدیث» و سنت هاى منقول از پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله و اخبارى که بیان مجمل یا تفسیر مبهم قرآن مى‌باشد، شناخت «ناسخ و منسوخ آیات»، معرفت احکام دینى و مسائل حقوقى و سیاسى که در «علم فقه» از آنها بحث مى‌شود، «علم کلام» براى پى بردن به دلیلهاى عقلى و براهینى که قرآن در اثبات توحید و معاد و نبوت و وحیانى بودن خود آورده و بالاخره «علم موهبت» و آن دانشى است که پروردگار به شخصى که به علم خود عمل کند عطا فرماید.

علاوه بر آنچه ذکر شد، «مفسّر باید تفسیر شناس باشد، به این شرح که همواره در آثار معتبر مفسّران - از قدما و معاصران - سیر کرده، شناخت عمیق و ناقدانه‌اى از آثار گوناگونى که در زمینه یکایک علوم قرآنى هست داشته باشد و تا مى‌تواند بدون مراجعه به آثار معتبر علماى سلف از پیش خود اظهار نظر نکند».

از آنچه گفتیم روشن شد تفسیر که بیان مراد خداى تعالى از آیات است، مهمترین علم قرآنى و بلکه شریف‌ ترین دانش دینى است، زیرا اصول اعتقادى اسلام (از جهت نظرى) و علم فقه و اخلاق و تهذیب نفس (از جهت عملى) باید نخست از قرآن استنباط شود که از طریق تفسیر آیات است. این ارج و منزلت اقتضا مى‌کند مفسّر شرایطى را رعایت کند و علوم مذکور را بیاموزد و نیک بداند تا بتواند با اطمینان دریافت خود را از قرآن، مراد و مقصود الهى معرفى کند، که در غیر این صورت تفسیرش هم بر طبق قواعد «روش تحقیق علمى» نیست، و هم از جنبه شرعى حرام و ممنوع است، زیرا احادیث متعددى در نهى از «تفسیر بدون علم» رسیده، مانند این حدیث نبوى: «هر کس درباره قرآن بدون دانش سخن بگوید، جاى خود را در آتش دوزخ آماده بداند».

نوع دیگر از تفسیر ناروا و حرام، «تفسیر به رأی» است، بدین معنى که مفسّر عقیده و رأیى به دلخواه - و نه بر مبناى درست - داشته باشد و قرآن را بر وفق آن رأى تأویل کند، یعنى براى درستى غرضش به قرآن احتجاج نماید. این کار، گاه از روى آگاهى و علم است، مانند کسى که بر بدعتى که وضع کرده به بعضى آیات استناد مى‌کند و حال آن که مى‌داند مراد آیه این نیست. و گاه از روى جهل است‌، بدین‌ گونه که آیه محتمل چندین معنى باشد و او به احتمالى که غرضش را تأمین و تأیید کند میل نماید، که در این حال رأى و عقیده‌اش او را به این تفسیر واداشته نه حقیقت یابى.

براى برکنار ماندن از این ورطه خطرناک، مفسّر باید ذهن خود را از پیش‌داورى و رنگ‌آمیزیهاى عقیدتى پاک کند، تا دلش شایسته ره‌یابى به بارگاه قدس قرآن شود.

منابع تفسیر قرآن

چون تفسیر قرآن بدون علم و قبل از بررسى و تحقیق، مذموم بوده و مصداق تفسیر به رأى مطرود است، لازم است بررسى شود که منابع علم تفسیر و اصول بررسى و تحقیق براى دستیابى به معارف قرآنى چیست تا تفسیر قرآن بدون تحقق آنها تفسیر به رأى و مذموم بوده و با دستیابى به آنها تفسیر روا و ممدوح باشد.

۱- قرآن کریم: مهمترین منبع خود قرآن کریم است که مبین، شاهد و مفسر خویش است. ضرورت تفسیر قرآن به قرآن و تأثیر عمیق آن در دستیابى به معارف قرآنى مبرهن است.

۲- سنت پیامبر و معصومین (علیهم السلام): طبق حدیث ثقلین، عترت طاهرین (علیهم السلام) همتاى قرآن بوده، تمسک به یکى از آن دو بدون دیگرى مساوى با ترک هر دو است و اعتصام به هر کدام باید همراه با تمسک به دیگرى باشد.

۳- عقل برهانى: که از گزند مغالطه وهم و از آسیب تخیل مصون باشد. مراد از عقل برهانى همان است که با علوم متعارفه خویش، اصل وجود خدا و ضرورت وحدت، حیات، ابدیت، ازلیت، قدرت، علم، اراده، سمع، بصر، حکمت، عدل و سایر صفات علیاى او را ثابت کرده و در این تثبیت، استوار است؛ گرچه برخى از اسماى مزبور را دلیل نقلى هم اثبات مى کند. پس اگر عقل برهانى مطلبى را اثبات یا نفى کرد، حتما در تفسیر قرآن باید آن مطلب ثابت شده، مصون بماند و با ظاهر هیچ آیه اى نفى نگردد و مطلب نفى شده، منتفى باشد و با ظاهر هیچ آیه اى ثابت نشود؛ چنانکه اگر آیه اى داراى چند احتمال بود و جز یک محتمل معین همه آنها عقلا منتفى بود، باید به کمک عقل برهانى آیه مورد بحث را فقط بر همان محتمل حمل کرد و یا اگر آیه اى داراى چند محتمل بود که یکى از آنها برابر عقل برهانى، ممتنع بود، حتما باید آن محتمل را نفى کرد و آیه را بر یکى از محتملهاى ممکن بدون ترجیح (در صورت فقدان رجحان) حمل کرد.

نکته: گرچه ره‌آورد علم را نمى توان بر قرآن تحمیل کرد، لیکن براهین قطعى علمى یا شواهد اطمینان بخش تجربى، تاریخى و مانند آن را مى توان حامل معارف و معانى قرآن قرار داد، به طورى که در حد شاهد، قرینه و زمینه براى درک خصوص مطالب مربوط به بخشهاى تجربى، تاریخى و مانند آن باشد، نه خارج از آن.

پانویس

منابع

• محمد مهدى رکنى یزدى‌، آشنایى با علوم قرآنى، آستان قدس، ص۱۲۶.
• المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی، ج‌۱، ص۴.
• تفسیر تسنیم، آیت الله جوادی آملی.
• "روش‌شناسی تفسیر فقهی"، محمدمهدی کریمی نیا، نشریه قرآن و علم، شماره ۱۱، ۱۳۹۵.

پیوندها

• تاریخ تفسیر
• روشهای تفسیری قرآن
• تأویل